Μια συνέντευξη με τη Φιλιώ Κατσαρού, Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας, Συμβουλευτική ενηλίκων και υποστήριξη γονέων (10/10/2024)

Συνέντευξη: Ζωή Τριανταφυλλίδου, Σύμβουλος Θηλασμού La Leche League International

Τι σημαίνει ασφαλής δεσμός με το παιδί και πώς επηρεάζεται από τα πρώιμα βιώματα; Ο θηλασμός συμβάλλει στην ανάπτυξη του δεσμού;

Ασφαλής δεσμός είναι ο τρόπος που συνδέεται το βρέφος, κι αργότερα παιδί, με το άτομο που έχει αναλάβει την κύρια φροντίδα του (συνήθως η μητέρα) και που για να είναι πράγματι ασφαλής, προϋπόθεση είναι να υπάρχει ανταπόκριση στις ανάγκες του με ένα σταθερό και τρυφερό τρόπο. Ο ασφαλής δεσμός παρουσιάστηκε αρχικά τη δεκαετία του 1960 από τον ψυχίατρο John Bowlby. Οι πρώιμες εμπειρίες, ανάλογα με το πρόσημό τους, είναι σαν να συστήνουν στο παιδί τον κόσμο και τις σχέσεις ως κάτι που είναι φιλικό ή εχθρικό αντίστοιχα. Είναι πολύ σημαντικό, βέβαια, να τονίσουμε ότι ο δεσμός, η σχέση δηλαδή, δεν είναι κάτι στατικό, αλλά αντίθετα πρόκειται για μια δυναμική διεργασία. Αυτό το τονίζω, για να περάσω και στο δεύτερο σκέλος της ερώτησης. Γνωρίζουμε, όντως, πως τα πρώιμα βιώματα συμβάλλουν στην αίσθηση ασφάλειας του παιδιού. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό, λοιπόν, να διασφαλίζονται, όσο είναι δυνατόν, οι κατάλληλες συνθήκες που να ωφελούν και να εξυπηρετούν τις ανάγκες του μωρού, αλλά και της μητέρας. Ο σχεδιασμός αυτών των συνθηκών μπορεί να αφορά προσωπικές επιλογές (για παράδειγμα ποια άτομα θέλει η μητέρα να είναι κοντά της στον τοκετό ή στη λοχεία), αλλά κυρίως θα έπρεπε να αφορά πολιτικές επιλογές ως προς τις υγειονομικές παροχές, οικονομικές, εργασιακές αλλά και κοινωνικές συνθήκες. Τα αναφέρω όλα αυτά, γιατί συχνά οι μητέρες νιώθουν ενοχές ότι δεν μπόρεσαν να παρέχουν στο μωρό τους τα πρώιμα βιώματα που θα ήθελαν: αν, για παράδειγμα, δεν είχαν έναν καλό τοκετό, αν υπήρξε κάποια νοσηλεία, αν δε θήλασαν, αν δεν είχαν καλή ψυχολογία. Όσο πιο φροντισμένες είναι οι συνθήκες, τόσο πιο πολύ θα ενισχύονται αυτές οι θετικές πρώιμες εμπειρίες και τόσο πιο εύκολη θα είναι η αρχή για όλη την οικογένεια. Αυτό δε σημαίνει, ότι ακόμα όμως και μια δύσκολη αρχή δεν μπορεί να αναστραφεί μέσα από επανορθωτικές εμπειρίες και να οδηγήσει σε έναν ασφαλή δεσμό.
Ο θηλασμός, πράγματι, είναι ένας από τους τρόπους με τον οποίο ενισχύεται ο δεσμός, χωρίς να σημαίνει πως αν δεν επιτευχθεί δεν μπορεί να υπάρξει ασφαλής σύνδεση. Ο θηλασμός, κατά τη γνώμη μου, επιταχύνει τις διαδικασίες, είναι σαν ένα εργαλείο της φύσης για να μας το κάνει πιο εύκολο. Αν έχουμε φυσικά τη σωστή ενημέρωση και την κατάλληλη υποστήριξη! Κάποιες φορές ο θηλασμός μπορεί να λειτουργήσει σε πολλά επίπεδα ως μια ενισχυμένη «ένεση σύνδεσης» ή σαν να «κόβεις δρόμο» και να φτάνεις πιο γρήγορα στη σύνδεση και την αίσθηση ασφάλειας, εφόσον φυσικά γίνεται με την ελεύθερη βούληση της μητέρας.

Μπορεί να προετοιμαστεί κανείς για τη γονεϊκότητα; Με ποιον τρόπο και από πότε;

Η απάντησή μου είναι και ναι και όχι. Αυτό σημαίνει πως υπάρχουν πράγματα που μπορούν να μας προετοιμάσουν και ταυτόχρονα δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε απόλυτα προετοιμασμένες και προετοιμασμένοι για τη γονεϊκότητα. Σίγουρα, όσο είμαστε σε μια διαδικασία προσωπικής αναζήτησης, άσχετα από το αν θέλουμε να γίνουμε γονείς ή όχι, θα λειτουργήσει ενδυναμωτικά εφόσον και αν το αποφασίσουμε. Πεδία όπως η προσωπική μας οριοθέτηση, η αυτοσυμπόνια, η εμπιστοσύνη στο εσωτερικό μας κριτήριο, πέρα από τη γενική τους σημασία, είναι σίγουρο πως θα φανούν εξαιρετικά χρήσιμα και στη γονεϊκότητα.
Το επόμενο που θεωρώ σημαντικό είναι να αφιερώσουμε χρόνο, τόσο ατομικά όσο και με τον σύντροφό μας, εφόσον υπάρχει, για να αφουγκραστούμε τις ανάγκες μας και τα όνειρά μας γύρω από την επιλογή μας αυτή. Να συζητήσουμε για την κατεύθυνση ανατροφής που μας εμπνέει να ακολουθήσουμε και να διερευνήσουμε το βαθμό συμβατότητάς μας στο θέμα αυτό. Δεν είναι λίγες οι φορές που ένα ζευγάρι, αφού γεννιέται το παιδί, συνειδητοποιεί ότι ο ένας θέλει να αναπαράγει το μοντέλο της δικής του ανατροφής ως παιδί, που συχνά μπορεί να περιέχει και αυταρχικές πρακτικές, ενώ ο άλλος θέλει να ακολουθήσει μια διαφορετική, συχνά αντίθετη στάση από αυτή της προηγούμενης γενιάς. Αν έχουν συζητηθεί τέτοια θέματα, όσο είναι δυνατόν φυσικά, πριν έρθει το παιδί που θα απαιτεί πολύ από τον χρόνο και την ενέργειά μας έτσι κι αλλιώς, θα είναι πιο εύκολη η λήψη αποφάσεων, θα ενισχυθεί η αίσθηση της ομάδας και θα γλιτώσουμε, ίσως, κάποιες περιττές εντάσεις.
Σε αυτήν τη διαδικασία, η πληροφόρηση και η γνώση, μπορεί να λειτουργήσουν πολύ ενδυναμωτικά τόσο για επιλογές που αφορούν στην εγκυμοσύνη και τον τοκετό, όσο κι έπειτα για τον θηλασμό, τη λοχεία, την ανατροφή γενικότερα. Βάζω μόνο ένα αστεράκι, πως χρειάζεται να παρατηρούμε μέχρι ποιο σημείο η πληροφορία, η οποία είναι πολλή κι εύκολα προσβάσιμη πια, μας εξυπηρετεί και από ποιο σημείο και μετά μας αγχώνει, ώστε να μπορούμε να παίρνουμε απόσταση και να εστιάζουμε στις προσωπικές μας ανάγκες κάθε φορά. Αν οι πληροφορίες φέρνουν την αίσθηση του χάους, το να απευθυνθούμε σε επαγγελματίες που εμπιστευόμαστε, μπορεί τις περισσότερες φορές να λειτουργήσει ανακουφιστικά και ενθαρρυντικά.
Μπορεί να δουλεύουμε προς αυτήν την κατεύθυνση, αλλά παράλληλα χρειάζεται να έχουμε επίγνωση ότι δεν είναι όλα προβλέψιμα κι ούτε όλα στο χέρι μας. Δεν μπορούμε να προβλέψουμε πώς θα εξελιχθεί ένας τοκετός, δεν μπορούμε να προβλέψουμε ποια θα είναι η συναισθηματική μας κατάσταση τον πρώτο καιρό, δεν μπορούμε να προβλέψουμε την ιδιοσυγκρασία του παιδιού και δεν μπορούμε να προβλέψουμε ποια πιθανά δικά μας τραύματα του παρελθόντος μπορεί να πυροδοτήσει η γονεϊκότητα.
Για τον λόγο αυτό η εμπιστοσύνη σε μας και στο μωρό μας, ότι έχουμε προετοιμαστεί όσο καλύτερα μπορούσαμε και ταυτοχρόνα πως θα βρούμε τους τρόπους μας σε ό,τι αναπάντεχο προκύψει, είναι ίσως ο πιο καλός συνδυασμός για να μπούμε σε αυτό το νέο στάδιο της ζωής μας.

Τι σημαίνει να είναι κανείς αποτελεσματικός γονιός στα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού; Τι χρειάζονται οι γονείς σήμερα για να είναι αποτελεσματικοί στο ρόλο τους;

Τα πρώτα χρόνια της ζωής ενός παιδιού, είναι αλήθεια πως απαιτούν πολλή ενέργεια, σωματική, πνευματική και ψυχική. Αποτελεσματικός γονιός τα πρώτα χρόνια του παιδιού, λοιπόν, θα μπορούσα να πω -ίσως λίγο χιουμοριστικά- είναι αυτός που επιβιώνει. Πιο σοβαρά τώρα, είναι ο γονιός, ο οποίος έχει και αξιοποιεί τα εσωτερικά του αποθέματα ώστε να μπορεί να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του παιδιού για σωματική επαφή, για φροντίδα και για αλληλεπίδραση με έναν τρόπο που εμπεριέχει σεβασμό και ενσυναίσθηση, χωρίς να χάσει την αίσθηση εαυτού του (τουλάχιστον όχι σε μεγάλο βαθμό).
Για να το πετύχουν αυτό οι γονείς σήμερα το πιο σημαντικό που χρειάζονται είναι υποστήριξη. Κι όταν λέω υποστήριξη, αναφέρομαι είτε σε πρακτική βοήθεια όπως μια κατσαρόλα φαγητό είτε στην υποστήριξη ενός δικτύου ανθρώπων που μοιράζονται και κατανοούν τις προκλήσεις και προσφέρουν την τόσο πολύτιμη αίσθηση του ανήκειν. Δεύτερο στη λίστα, θα έβαζα τη γνώση γύρω από τα αναπτυξιακά στάδια του παιδιού. Οι ηλικίες 0-5 είναι πλούσιες και πυκνές, κι αν δε γνωρίζουμε τι να περιμένουμε και τι είναι αναπτυξιακά αναμενόμενο, είναι πολύ εύκολο να πάρουμε προσωπικά συμπεριφορές του παιδιού είτε βιώνοντας θυμό είτε ενοχές, κάτι που σαμποτάρει την αποτελεσματικότητά μας.
Φυσικά, γυρνώντας ξανά και στην πρώτη απάντηση, οι γονείς χρειαζόμαστε επίσης πολιτικές οι οποίες να μας υποστηρίζουν και να μας διευκολύνουν στο ρόλο μας, ώστε η γονεϊκότητα να έχει και απόλαυση, να μην είναι ένας συνεχής αγώνας δρόμου.

Πώς μπορεί μια οικογένεια από τα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού να βάλει τα θεμέλια για αποτελεσματική επικοινωνία;

Θα έλεγα ότι οι βασικότερες προϋποθέσεις είναι τρεις. Η πρώτη είναι, όπως λέει κι ο Jesper Juul στο βιβλίο του «Το ικανό σου παιδί», να βλέπουμε το παιδί από τη στιγμή της γέννησής του ως ένα πρόσωπο ίσης αξιοπρέπειας και συνεπώς η συμπεριφορά μας να πηγάζει από μια στάση σεβασμού. Η δεύτερη είναι να νιώσουμε καθαρά μέσα μας πως την ευθύνη για τη σχέση με το παιδί την έχουμε εμείς ως γονείς, σε κάθε ηλικία του παιδιού μας. Η τρίτη είναι η εμπιστοσύνη, πράγμα που ακούγεται απλό, αλλά στην πράξη δεν είναι. Χρειάζεται να βλέπουμε το παιδί ως ένα άτομο που θέλει να συνδεθεί μαζί μας και που η εσωτερική του τάση είναι η ανάπτυξη του δυναμικού του. Έχουμε γαλουχηθεί με πεποιθήσεις που μιλούν για χειριστικά μωρά, κακομαθημένα παιδιά που θέλουν να μας «καβαλήσουν», για μικρούς τυράννους, οι οποίες μας τοποθετούν είτε αμυντικά είτε επιθετικά προς τα παιδιά. Όταν η εσωτερική μας θέση είναι τέτοια, το σίγουρο είναι πως δε θα μπορέσουμε να επιτύχουμε μια αποτελεσματική επικοινωνία. Είναι σημαντικό να είμαστε σε θέση να αναλάβουμε με αυτοπεποίθηση ευθύνες και να πάρουμε αποφάσεις, που το παιδί δεν είναι αναπτυξιακά έτοιμο να πάρει (όπως μια ιατρική πράξη ή αν θα πάει παιδικό σταθμό) και ταυτόχρονα να δίνουμε χώρο για εκείνες τις επιλογές που είναι σε θέση να κάνει, όπως πχ όταν είναι δυο ετών να επιλέγει ποια ζακέτα θα φορέσει ή όταν είναι τεσσάρων αν θα συμμετέχει στη σχολική γιορτή λέγοντας ένα ποίημα ή όχι, αλλά και για τα όποια συναισθήματα προκύπτουν σε κάθε συνθήκη, χωρίς να τα φοβόμαστε ή να τα τιμωρούμε, αλλά να τα αντέχουμε και να τα χωράμε.
Αν υπάρχουν αυτές οι προϋποθέσεις, τα υπόλοιπα εργαλεία όπως το να αποφεύγουμε όσο γίνεται τη χρήση προστακτικής ή τις προτάσεις που ξεκινούν με «μην» και «δεν» και να τις αντικαταστήσουμε με ερωτήσεις ή με θετικές δηλώσεις αντίστοιχα, η ενεργητική ακρόαση ή το χαμήλωμα στο ύψος του παιδιού όταν του μιλάμε, μπορούμε εύκολα να τα βρούμε στο πλήθος άρθρων και βίντεο που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο.

Ποιες είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις με τις οποίες έρχονται αντιμέτωποι οι γονείς στις μέρες μας;

Οι προκλήσεις είναι πράγματι πολλές και πολυεπίπεδες. Είμαστε η πρώτη γενιά γονιών που ασχολείται τόσο με την ανατροφή των παιδιών κι αυτό φυσικά είναι μια θετική εξέλιξη, η οποία όμως ελλοχεύει και παγίδες. Το γονεϊκό burn out δεν είναι σπάνιο ούτε συμβαίνει σε ακραίες συνθήκες. Στους πολύ γρήγορους ρυθμούς του δυτικού τρόπου ζωής, τα παιδιά μας μας προσκαλούν και μας προκαλούν να κατεβάσουμε ταχύτητα αντιστεκόμενα στις γρήγορες μεταβάσεις, στις πολλές εναλλαγές και στη δυσκολία μας «να χάνουμε χρόνο» ενώ ετοιμαζόμαστε για το σχολείο, ενώ πηγαίνουμε στη λαϊκή, ενώ βγαίνουμε από το ντουζ. Κι όλα συμβαίνουν, ενώ μέσα μας υπάρχει ένα εσωτερικό παιδί άλλοτε φοβισμένο, άλλοτε θυμωμένο, άλλοτε πληγωμένο κι άλλοτε απελπισμένο, που μπορεί να πυροδοτείται από ό,τι φέρνει το φυσικό μας παιδί με τη συμπεριφορά του. Επιπρόσθετα, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε και το κοινωνικό πλαίσιο, μια και ως γονείς δεν παύουμε να είμαστε και εργαζόμενες/οι, σύντροφοι, φίλες/οι. Τις τελευταίες δεκαετίες με την οικονομική κρίση, την πανδημία, τις φυσικές καταστροφές, τους πολέμους όχι πολύ μακριά από μας, βιώνουμε μια συνεχή πίεση και συχνά μια αίσθηση απειλής για το μέλλον, την οποία είτε την επεξεργαζόμαστε είτε όχι, δε σημαίνει πως δε μας επηρεάζει.
Μέσα σε όλα αυτά, το να κατεβαίνεις στο ύψος του παιδιού σωματικά, πνευματικά και ψυχικά και να το συναντάς στη δική του αντίληψη για τον κόσμο και τη ζωή με ενσυναίσθηση, με ανοιχτότητα και με συναισθηματική στιβαρότητα και να το συνοδεύεις καθώς μεγαλώνει, απαιτεί ψυχικό σθένος, κουράγιο και σίγουρα μια δόση αισιοδοξίας.

Με το πέρασμα στη μητρότητα οι πολλαπλοί ρόλοι της γυναίκας την επιβαρύνουν με δυσανάλογα πολλές ευθύνες και πολλές φορές κούραση, απογοήτευση και αίσθηση ανεπάρκειας. Τι θα συμβούλευες μια νέα οικογένεια να λάβει υπόψη στα πρώτα της βήματα;

Χαίρομαι που η ερώτηση τίθεται στη βάση της οικογένειας κι όχι μόνο της μητέρας. Είναι αλήθεια πως οι γυναίκες παλεύουν και πετυχαίνουν να κατακτήσουν νέες θέσεις, οικονομική ανεξαρτησία, μορφωτικό επίπεδο, επαγγελματική καριέρα, χωρίς δυστυχώς να ξαλαφρώνουν εύκολα από τα βαρίδια της ευθύνης που παραδοσιακά έπεφτε πάνω τους: τη φροντίδα του σπιτιού, την ανατροφή των παιδιών, αλλά και τη συναισθηματική φροντίδα όλων των μελών της οικογένειας. Όταν, λοιπόν, εκ των πραγμάτων δε βγαίνει η εξίσωση, αναδύονται ενοχές και αισθήματα ανεπάρκειας. Χρειάζεται να αναγνωρίσουμε ότι η ανατροφή των παιδιών δεν είναι σχεδιασμένη για μοναχική πορεία. Είναι γνωστή η φράση «χρειάζεται ένα χωριό για να ανατραφεί ένα παιδί» και δυστυχώς τις περισσότερες φορές το χωριό δεν υπάρχει και καλούμαστε να το δημιουργήσουμε.
Για να επέλθει μια καλύτερη ισορροπία, χρειάζεται τόσο οι γυναίκες να αφήσουμε χώρο για να αναλάβουν κι άλλα άτομα μέρος των ευθυνών αυτών -κι ας μη γίνουν τα πράγματα με τον τρόπο που θα τα κάναμε εμείς- όσο και οι άντρες να διεκδικήσουν μεγαλύτερη συμμετοχή σε ρόλους που μέχρι τις προηγούμενες γενιές δεν είχαν, ενδεχομένως με το βόλεμα, αλλά και με τη στέρηση εμπειριών και συναισθημάτων που σήμαινε αυτό.
Το ζευγάρι χρειάζεται να έχει φροντίσει και να συνεχίζει να επενδύει στη σχέση του με αμοιβαίο τρόπο και κόπο, ώστε να βιώνουν μια αίσθηση ομάδας κι όχι μια αίσθηση μη αναγνώρισης και απογοήτευσης. Είναι άλλη μια πρόκληση με την οποία τα παιδιά μας φέρνουν αντιμέτωπους και αντιμέτωπες, να δούμε τη συντροφική μας σχέση πιο καθαρά και πιο βαθιά.

Τι σημαίνει να φροντίζει μια μητέρα τον εαυτό της και πόσο σημαντικό είναι; Σχετίζεται με την ευημερία των παιδιών της;

Η αυτοφροντίδα είναι μια λέξη που έχει ακουστεί πολύ τα τελευταία χρόνια. Δεν είναι λίγες οι φορές που έχω ακούσει από μητέρες να βλέπουν την αυτοφροντίδα σαν ένα ακόμα «πρέπει», σαν μια ακόμα εργασία που πρέπει να κάνουν και να τσεκάρουν το αντίστοιχο κουτάκι, μιας και ακούνε ότι είναι απαραίτητη για να είναι καλές μητέρες. Τις καταλαβαίνω. Εγώ θα πρότεινα, να κάνουμε ένα βήμα πίσω και πριν εστιάσουμε στην αυτοφροντίδα, ας μείνουμε με το να αφουγκραστούμε πρώτα μέσα μας. Ας πάρουμε λίγο χρόνο να μείνουμε πρώτα με ό,τι υπάρχει εκεί: κούραση, θυμός, απογοήτευση, φόβος, ευγνωμοσύνη, ελπίδα; Σχεδόν πάντα είναι ανάμεικτα πολλά μαζί. Κι έπειτα ας πάμε λίγο πιο κάτω με το να θέτουμε το ερώτημα «εγώ τώρα τι χρειάζομαι;» ή «είμαι εντάξει τώρα με αυτό;» Οι απαντήσεις μπορεί να αφορούν από βιολογικές ανάγκες μας, όπως χρειάζομαι ύπνο, χρειάζομαι καλύτερη τροφή, χρειάζομαι να τσεκάρω το θυρεοειδή μου, μέχρι πιο συναισθηματικές ή υπαρξιακές ανάγκες, όπως χρειάζομαι να γελάω πιο συχνά, χρειάζομαι περισσότερο χάδι, χρειάζομαι να επανακτήσω τη δύναμη μου, την αυτοδιάθεσή μου. Πολλές φορές το να θέτω την ερώτηση είναι ίσως πιο σημαντικό και από την ίδια την απάντηση γιατί αυτό σημαίνει πως με υπολογίζω, πως έχω σημασία, αξία, πως είμαι κι εγώ εδώ.
Θα πω κλείνοντας πως μας αξίζει να είμαστε χαρούμενες και ήρεμες, όχι για να εξυπηρετήσουμε την ανάγκη των παιδιών μας, αλλά πρωταρχικά για μας τις ίδιες. Και παράλληλα είναι αλήθεια πως όταν νιώθουμε καλά, μπορούμε να φροντίζουμε καλύτερα και τους ανθρώπους που αγαπάμε, μπορούμε και να τους απολαμβάνουμε καλύτερα κι αυτό φυσικά το εισπράττουν κι εκείνοι.
Κι είναι αλήθεια, πως όταν τα παιδιά μας βλέπουν πως είμαστε ικανές να μας φροντίσουμε, να μας δώσουμε χαρά και νόημα πέρα από τη δική τους ύπαρξη, τα απαλλάσσουμε από την άρρητη μα τόσο βαριά ευθύνη να προσπαθούν αυτά να μας φροντίσουν, να μας δώσουν χαρά, πληρώνοντας το δικό τους τίμημα της αυτοδιάθεσης και της ελευθερίας.

Σας ευχαριστούμε πολύ για τον χρόνο σας και για τα όσα μοιραστήκατε μαζί μας!